Cień historii. Korsze – miasto pruskiego boga

Korsze – spokojne życie przez wieki

Miejscowość została założona w XIV wieku jako majątek rycerski. Nazwę Korsze wiąże się z nazwą pruskiego bożka urodzaju - Kursza. W XV stuleciu dobra stanowiły własność pruskiego szlachcica z rodu Spyraw.

Przez wiele wieków życie w tej mazurskiej osadzie toczyło się dość leniwie, poza wielkimi, historycznymi wydarzeniami.

Warto dodać, że w 1785 roku miejscowość składała się z zaledwie 12 domów. W 1817 roku majątek w Korszach należał do rodu zu Romsdorf. W tym czasie wieś i folwark składały się z 15 domów. Miejscowość zamieszkiwało 114 osób.

Nagły, intensywny rozwój mazurskiej miejscowości

Decydującym czynnikiem dla rozwoju Korsz była rozpoczęta w 1863 r. budowa prywatnej linii kolejowej Królewiec – Ełk. W 1866 r. uruchomiony został odcinek z Królewca do Bartoszyc, w roku następnym przedłużony – poprzez Korsze – do Kętrzyna. Pierwszy pociąg wjechał na tutejszą stację 1 listopada 1867 r.

Z dniem 8 grudnia 1868 r. czynny był odcinek do Ełku, zaś 11 listopada 1871 r. – do stacji końcowej w Prostkach pod Grajewem. Zabudowa powstawała wzdłuż drogi wytyczonej równolegle do torów kolejowych, po ich stronie południowej.

Zbudowano tam, obok dworca kolejowego, budynki o konstrukcji szkieletowej, przeznaczone dla rodzin kolejarskich, odpowiednie budynki gospodarcze oraz wieżę wodną z pompami stacyjnymi dla obsługi parowozów.

W tym rejonie także stanęły 3 baraki dla robotników sezonowych, werbowanych na Mazowszu do prac polowych w majątkach, którzy przechodzili tu przymusową kwarantannę – zwłaszcza w okresach związanych z epidemią cholery.

Szczególne położenie Korsz - niemal dokładnie w środkowym punkcie geometrycznym całych Prus (Wschodnich i Zachodnich) – przesądziło o wyborze tej miejscowości jako węzła kolejowego, w związku z budową przez rząd pruski linii z Torunia przez Olsztyn do Gierdaw (dziś: Żeleznodorożnyj) i dalej do Wystruci.

Gdy zatem 27 grudnia 1871 r. przejechał na tej linii przez Korsze pierwszy pociąg, stało się faktem, iż Korsze były z tą datą rzeczywistym węzłem kolejowym o istotnym znaczeniu – także i militarnym – dla całych Prus. Właściwie też od tej dopiero chwili datuje się szybki rozwój przestrzenny i ludnościowy osady, której nigdy tu przedtem nie było, a która pojawiła się obok znanego tylko pod tą nazwą folwarku z dworem szlacheckim i wsią folwarczną.

Wzniesiono również dworzec, który zyskał popularność za sprawą dworcowej restauracji. W tym okresie zabudowa Korsz nabierała miejskiego charakteru, nadal jednak msze katolickie odprawiano w kaplicy urządzonej w miejscowej aptece (co miesiąc do Korsz przybywali katoliccy duchowni z Reszla, którzy w tych prowizorycznych warunkach oprawiali mszę św.).

Pod koniec XIX wieku podjęto jednak kroki zmierzające do poprawy sytuacji: w 1898 roku zakupiono ziemię pod budowę świątyni, którą wybudowano ostatecznie w 1903 roku.

Już u schyłku stulecia Korsze nabrały cech miejskich. W 1900 r. liczyły 490 stałych mieszkańców i były drugą co do wielkości, miejscowością w powiecie kętrzyńskim. Wiele osób dojeżdżało tu z okolic. Zatrudnienie dawały hotele, rzemiosło i drobne zakłady produkcyjne. W miejscu pierwszej poczty zbudowano rzeźnię. Powstała spółdzielnia mleczarska ze skupem i przetwórstwem. Istniała apteka, osiedlili się lekarze.

I wojna światowa w Korszach

Strategiczny charakter węzła wykorzystywany był przez armię pruską, która wraz z wybuchem pierwszej wojny światowej urządziła na terenie przydworcowym centrum żywnościowo-zaopatrzeniowe dla transportów wojskowych.

Z inwazją wojsk rosyjskich na Mazury wiązały się poważne zniszczenia dla Korsz– spalono dworzec, pocztę i hotele, spłonęło też kolejowe składowisko węgla, wysadzono w powietrze wieże wodne. Całkowita odbudowa zniszczeń nastąpiła do 1919 r.

Kolejne inwestycje w Korszach

Okres dwudziestolecia międzywojennego to czas kolejnych ważnych inwestycji. 

Osobliwością w Korszach była Wschodniopruska Szkoła Pszczelarska – jedna z dwóch na terenie Niemiec, założona w 1930 r. i prowadząca nie tylko nauczanie, ale także szeroko zakrojone poradnictwo.

W latach dwudziestych zbudowano też, w innym miejscu, budynek poczty, a także zakład impregnacji słupów telegraficznych i elektrycznych, dysponujący własnym tartakiem, w którym je produkowano.

W 1925 r. liczba ludności Korsz przekroczyła 2,5 tys. osób, w 1934 r. wynosiła 2 813 osób, a w 1939 r. – 3 042 osoby.

Zbudowano gmach 18-klasowej szkoły dla 630 uczniów oraz kino na ponad 500 miejsc. Przy jednym z osiedli urządzono park ze stadionem sportowym oraz basenem kąpielowym, który w okresach zimowych służył jako lodowisko.

Wielkie zasługi w tym względzie przypisywano przewodniczącemu rady gminnej, Rudolfowi Chlebowiczowi. On wyposażył miasto w wodociąg, kanalizację i oświetlenie uliczne.

Korsze zniszczone w czasie II wojny światowej

W czasie II wojny światowej w pobliżu dworca kolejowego znajdował się obóz dla polskich robotników przymusowych.

Ostatnia wojna przyniosła wiele zniszczeń, ponieważ Korsze były bronione przez cofające się niemieckie oddziały pancerne. W okresie walk 28 stycznia 1945 r., niemieckim punktem dowodzenia była chwilowo stara szkoła na południowym krańcu Korsz. Spośród 330 budynków, spłonęło 28, w tym nowa szkoła, hotele, bank, wieża ciśnień. Dworzec i mleczarnia przetrwały – wszelako wszystkie urządzenia mleczarni zostały zdemontowane przez Rosjan i wywiezione.

Działania wojenne w 1945 roku doprowadziły do zniszczenia 40% miejscowości. Pierwsi osadnicy byli pracownikami kolei, delegowano ich do przejęcia pieczy nad miejscowym dworcem, a przede wszystkim stanem trakcji kolejowej.

Korsze po II wojnie światowej

W kwietniu 1945 roku Korsze były zamieszkane przez 145 osób. Nosiły wówczas nazwę Korszyn. W tym samym roku uruchomiono linie kolejowe: Skandawa – Ełk – Korsze – Olsztyn, Korsze – Skandawa oraz Korsze – Bartoszyce.

W 1945 utworzona została gmina wiejska, a pierwszym wójtem obrano Jana Kowalczyka. We wrześniu 1945 roku uruchomiono sześcioklasową szkołę, która mieściła się wówczas w budynku dawnego hotelu. W pierwszym roku działalności do placówki uczęszczało 57 uczniów. Do 1946 roku uruchomiono pocztę oraz punkt medyczny.

W miejscowości powstała masarnia, dwie piekarnie i wytwórnia wód gazowanych, otwarto sklepy spożywczo-przemysłowe. Powstała również biblioteka, którą założyła Bronisława Zinkiewicz. W 1946 roku w skład gminy wchodziły 33 miejscowości. W 1947 roku Korsze były zamieszkane przez 1832 osoby. W 1947 roku powstał Państwowy Zakład Leczniczy dla Zwierząt – pierwsza taka placówka na terenie ówczesnego powiatu kętrzyńskiego. W 1954 roku Korsze otrzymały prawa osiedla miejskiego. W 1958 roku rozbudowano miejscowy kościół.

Z dniem 1 stycznia 1954 r. Korsze uzyskały prawa osiedla, zaś 22 lipca 1962 r. – prawa miejskie. W 1973 r. węzeł kolejowy zatrudniał około 1500 osób i podobnie jak niegdyś, był istotnym czynnikiem miastotwórczym. Wielką rolę odgrywały też w Korszach – mleczarnia, filia państwowego ośrodka maszynowego (specjalność – naprawa kombajnów zbożowych), a zwłaszcza – uruchomione 1 października 1953 r. – Olsztyńskie Zakłady Sieci Rybackich, których wyroby trafiały na rynki zagraniczne. Z dniem 1 czerwca 1975 r. Korsze stały się siedzibą urzędu miejsko-gminnego.

Co warto w Korszach zobaczyć?

Neogotycki kościół Podwyższenia Krzyża Świętego z 1903, rozbudowany w 1958 r.

Dawny kościół ewangelicki (obecnie cerkiew prawosławna) z 1903-1904 r.

Trzy zabytkowe wieże ciśnień z XIX/XX w. Jedna z nich posiada stalowy, kulisty zbiornik typu Klönne. W Polsce znajdują się jedynie trzy wieże z tego typu zbiornikiem (Dąbrówno i Runowo Pomorskie).

Dwie zabytkowe kamieniczki z XIX w. przy ulicy Wojska Polskiego.

Kamienica z XIX w. w której znajduje się apteka.

Kamienica z 1908 przy ul. Mickiewicza 17.

Willa doktora z 1912 przy ul. Mickiewicza.

Siedziba Miejskiego Ośrodka Kultury przy ulicy Wolności 5A.

Zespół rzeźni miejskiej.

Na podstawie: "Historia miasta Korsze" Jerzy Sikorski.