XIII edycja Międzynarodowego Festiwalu Filmów Dokumentalnych HumanDOC na Mazurach
Giżycko / 17:00
Osada pruskich Jaćwingów i miasto typowego pogranicza. Co zaś się z tym wiążę, wielokrotnie doświadczone wojnami i wrogimi najazdami. Ełk na Mazurach przetrwał również epidemie i rujnujące zabytkową zabudowę miasta pożary.
Poznajcie, w dużym skrócie, historię tego pięknego, mazurskiego miasta i zobaczcie, jak Ełk wyglądał w dawnych czasach, przed rozpoczęciem II wojny światowej.
Ełk nie ma łatwej historii, zresztą jak większość miast znajdujących się na Mazurach. Miejscowość nawiedzało wiele klęsk: 1625 r. – zaraza, 1651 r. – wielki pożar, 1655 r. – najazd Tatarów (słynna bitwa pod Prostkami z powieści “Potop” Henryka Sienkiewicza), którzy spalili miasto i wymordowali ludność. Podniesienie się Ełku z ruiny utrudnił wielki pożar w 1688 r.
Pierwszą strażnicę na ziemi ełckiej we wczesnym średniowieczu postawili Jaćwingowie. W języku jaćwieskim słowo „łek” oznaczało białą lilię wodną, która obficie porastała rzekę płynącą przez miasto i dzięki której rzeka zyskała swą nazwę, a od niej miała powstać nazwa miasta „łek”. Z czasem zwrot „we łku” choć nie zmienił swego brzmienia, to jednak zmieniła się jego pisownia na „w Ełku” … i tak według jednego z wielu tłumaczeń powstała nazwa miasta EŁK.
W drugiej połowie XIII w. do zachodnich krańców ziem pruskich dotarły zastępy rycerzy w białych płaszczach z czarnym krzyżem. Krzyżacy wspólnie z książętami polskimi dokonali podboju ziem jaćwieskich.
XVII-wieczny historyk pruski Krzysztof Hartknoch przypuszczał, że początki Ełku sięgają 1273 r., kiedy powstać miała umocniona warownia Jaćwingów na wyspie jeziornej. Nie znalazło to potwierdzenia w badaniach historyków i archeologów. Nad jeziorem Ełckim umocnienia krzyżackie pojawiły się prawdopodobnie dopiero w końcu XIV w.
Pierwsza wzmianka łącząca Ełk i fortyfikacje drewniano-ziemne pochodzi z 1390 r. Dokumenty sporządzono w samym Ełku, który nazwano w nich „Lick” i „Lyck”. Jak podaje kronikarz krzyżacki Jan z Posilge w 1398 r. komtur bałgijski, późniejszy wielki mistrz Ulrich von Jungingen, budował „dom (zamek) na Ełku (Licke)”, czyli na jeziorze, a właściwie na dużej wyspie na jeziorze Ełckim.
W 1425 r. wielki mistrz Paweł von Russdorf nadał osadzie przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim. Wieś prawdopodobnie uległa zniszczeniu w 1433 r. Prawa miejskie Ełku zapisano w akcie lokacyjnym wystawionym pod datą 27 lutego 1445 r. Data roczna jest omyłką, gdyż wystawca dokumentu wielki mistrz Paweł von Russdorf zmarł w 1441 r.
Na podstawie badań stwierdzono, że prawidłowy rok nadania praw miejskich to 1435. W przywileju miejskim miastu na prawie chełmińskim nadano 102 łany ziemi i 12 lat wolnizny.
Rozwój Ełku zahamowały konflikty zbrojne Polski i Zakonu. Największych zniszczeń okolica doświadczyła podczas wojny trzynastoletniej. Mieszkańcy Ełku opowiedzieli się po stronie Związku Pruskiego i w 1455 r. wystąpili przeciwko krzyżackiej załodze. Zamek zdobyto i spalono, a garnizon wycięto (oszczędzono jedynie braci zakonnych).
Warownia przechodziła z rąk do rąk. W 1456 r. do zamku powróciła załoga krzyżacka, w 1459 polskie wojska zaciężne wygnały krzyżaków, ale w 1462 r. zamek znowu jest we władaniu Zakonu. Po pokoju toruńskim (1466) osada pozostała w granicach państwa krzyżackiego. Krzyżacy kontynuowali akcję kolonizacyjną.
W XV w. wokół Ełku powstało wiele nowych wsi. Mimo to rozwój głównego ośrodka przebiegał powoli, a czasem się załamywał, bo jeszcze w 1483 i 1511 r. Ełk nazywany był „lichą wioszczyną”, choć posiadał pieczęć miejską.
Zniszczony podczas wojny trzynastoletniej zamek został szybko odbudowany, wzmocniony i powiększony. Dzięki poczynionym staraniom w czasie ostatniej wojny polsko-krzyżackiej wytrzymał szturmy wojsk mazowiecko-polskich i nie został zdobyty.
Miasto kilkakrotnie zajmowały i rabowały wojska mazowieckie. W 1520 r. zamek był oblegany. W marcu tego roku Mazowszanie dwukrotnie bez powodzenia szturmowali warownię, a od połowy czerwca do 7 lipca trwało regularne oblężenie zamku.
Rozbudowana po wojnie trzynastoletniej twierdza krzyżacka, dodatkowo ochraniana wodami jeziora skutecznie obroniła się przed atakami i do końca wojny pozostawała w rękach Zakonu.
Po sekularyzacji Prus zamek stał się siedzibą książęcego starosty. Ustało zagrożenie militarne ze strony Polski i Litwy, dlatego warownię stopniowo przebudowano na pałac.
Zniszczone po wojnie miasto powoli odradzało się. Szybszy rozwój ośrodka nastąpił po sekularyzacji Prus. W 1541 r. książę Albrecht Hohenzollern odwiedził Ełk w związku z prowadzonymi z Polską sporem granicznym. Książę wspierał rozwój ośrodka i w 1560 r. przeprowadził odnowienie przywilejów miejskich oraz przyznanie nowych.
Udział ludności polskojęzycznej w tej części Prus i w rejonie Ełku był przeważający i jeszcze długo po sekularyzacji kazania w kościele ełckim prowadzono wyłącznie w języku polskim.
W 1546 r. założono w Ełku szkołę przykościelną z lekcjami w j. polskim, która bardzo szybko osiągnęła wysoki poziom o czym świadczy fakt, że w latach 1549-1580 aż 48 absolwentów szkoły studiowało na Uniwersytecie Królewieckim.
Ełk mimo korzystnej sytuacji ekonomicznej, nie mógł się intensywnie rozwijać z powodu nękających go epidemii dżumy w latach – 1559, 1563, 1653 oraz 1709 i 1710. Wkrótce po trzeciej wielkiej epidemii w czasie potopu szwedzkiego, w 1656 r., miała miejsce pacyfikacja Prus południowych przez wojska pod dowództwem hetmana polnego litewskiego Wincentego Gosiewskiego.
Miasto zostało doszczętnie zniszczone, a cały region złupiony. Tereny wokół Ełku zostały całkowicie wyludnione, gdyż większość mieszkańców została porwana w jasyr przez oddziały tatarskie.
W celu pobudzenia rozwoju ośrodka Fryderyk Wilhelm I (Wielki Elektor) w 1669 r. przeprowadził odnowienie praw miejskich i przyznał nowe przywileje, powtórnie dokonał tego aktu Fryderyk III w 1690 r.
W tym okresie miasto miało układ wydłużony wzdłuż głównego traktu zakończonego bramami. Po obu stronach traktu – głównej ulicy – wznosiła się gęsta zabudowa domów drewnianych. W centralnej części przy rozszerzeniu znajdował się kościół parafialny. Z tego miejsca odchodziła w bok droga prowadząca na długi most, łączący miasto z zamkiem. Sam zamek zajmował całą wyspę i otaczał go mur ze strzelnicami.
Drewniana zabudowa miasta zagrożona była pożarami. Klęski takie dotykały miasto m.in. w roku 1688 i 1695. Liczba mieszkańców Ełku nie przekraczała tysiąc. W 1720 r. otwarto szkołę miejską, a w 1764 pierwszą aptekę. W 1800 Tymoteusz Gizewiusz założył w Ełku polskie seminarium nauczycielskie.
Pierwsza połowa XIX w. przyniosła kolejne tragedie. Pożary spowodowały, że Ełk sprawiał wrażenie nowego miasta. Nie było tu żadnego wcześniejszego zabytku. W roku 1868 nastąpiło otwarcie linii kolejowej Ełk – Królewiec.
Lata I wojny światowej przyniosły miastu kolejne klęski. Ełk znalazł się na linii frontu. Trzykrotnie dostawało się w ręce Rosjan. Na skutek bombardowań zniszczone zostało całe śródmieście.
Ełk z początku XIX w. nie różnił się wiele od miasta z drugiej połowy XVII w. Nadal przeważały drewniane budynki. Ludność w mieście była głównie polska. Ełk był również ważnym ośrodkiem ruchu mazurskiego.
Działały polskie organizacje społeczne m.in. pod koniec 1896 powstała Mazurska Partia Ludowa, a w grudniu 1923 – Masurenbund (Związek Mazurów).
W latach 1842-1850 wydawano tu pismo Przyjaciel Ludu Łecki, a w latach 1896–1902 Gazetę Ludową, redagowaną w języku polskim i przeznaczoną dla ludności mazurskiej. Wydawano również polskie książki. Ełk był rodzinnym miastem znanego mazurskiego poety Michała Kajki, któremu wystawiono w mieście pomnik w 1958 w stulecie jego narodzin.
Impulsem do rozwoju gospodarczego miasta stało się otwarcie w 1885 r. linii kolejowej, która połączyła Ełk z Piszem i Olsztynem. W latach 1893-1894 wybudowano drugi tor na odcinku Ełk – Korsze, a wiosną 1914 r. została oddana do użytku kolej wąskotorowa Ełk – Turowo.
Wszystkie te przedsięwzięcia spowodowały, że Ełk stał się ważnym węzłem kolejowym prowincji wschodniopruskiej, a rozwój aglomeracji uwarunkowała konieczność budowy infrastruktury technicznej miasta.
W 1910 na Jeziorze Ełckim powstaje nowy żelbetowy most Suermondt-Brücke. Na przełomie XIX i XX wieku miasto otrzymało nowoczesną kanalizację, gazownię, a w 1912 r. w Ełku było 700 numerów telefonicznych.
Miasto zaczęło rozwijać się wzdłuż obecnych ulic Mickiewicza, Armii Krajowej i Wojska Polskiego.
Po zakończeniu działań wojennych podjęto odbudowę. Pojawiły się nowe fabryki maszyn, tartaki, cegielnie i karczmy. W okresie międzywojennym w Ełk był siedzibą Konsulatu Polskiego.
W 1945 r. o Ełk toczyły się zaciekłe walki. 24 stycznia 1945 opustoszałe miasto zdobyły wojska radzieckie. Po zajęciu Ełku czerwonoarmiści dokonali grabieży oraz umyślnego niszczenia budynków.
Zniszczeniu uległo blisko 50% zabudowy. 6 kwietnia 1945 zdewastowane miasto zostało przekazane administracji polskiej.
Po wojnie Ełk był wyludnionym miastem powiatowym. Zasiedlono go głównie mieszkańcami z okolicznych powiatów (np. szczuczyńskiego, augustowskiego), w mniejszym stopniu przesiedleńcami z Kresów (głównie Grodzieńszczyzny i Wileńszczyzny).
Część materiału opiera się na starych pocztówkach, które nie były wykonywane metodami fotograficznymi. Większość materiału jak to zwykle bywa w takich przypadkach w bardzo słabej jakości. Staraliśmy się „wyciągnąć” ile się da. Fotki powiększano, kadrowano, odszumiano, wyrównywano kontrast, wszystkie sprowadzono do czarno-białego koloru... i na koniec usuwanie tysięcy kropek i rys. Do wielu zadań zaprzęgnięto oprogramowanie bazujące na sztucznej inteligencji.
Na zdjęciach zabudowa miasta, zniszczenia po I wojnie światowej, mieszkańcy, skwery, parki, jeziora, a także momenty z mobilizacji podczas II wojny światowej. Miłej wycieczki w przeszłość Ełku.
Fot. Autorzy nieznani, obróbka Mazruy24.eu
Serwis mazury24.eu nie ponosi odpowiedzialności za treść komentarzy i opinii. Prosimy o zamieszczanie komentarzy dotyczących danej tematyki dyskusji. Wpisy niezwiązane z tematem, wulgarne, obraźliwe, naruszające prawo będą usuwane.
Artykuł nie ma jeszcze komentarzy, bądź pierwszy!